انواع طرح‌ و نقش قالی ایران

این طرح‌ها از کاشی کاری‌ها و اشکال هندسی و تزئینی بناها و ساختمان‌ها الهام گرفته شده. در طول تاریخ طراحان فرش، در طرح‌های اصلی بسته به ذوق و هنر خود دخل و تصرفاتی در آن کرده، و طرح‌های فرعی را به وجود آورده‌اند.
طرح‌های این گروه:
مسجد شیخ لطف الله
محرابی کوفی
مسجد کبود
مقبره شیخ صفی
گنبد قابوس
مسجد شاه اصفهان
تخت جمشید
طاق بستان
طاق کسری و… .

پایه کلیه طرح‌های شاه عباسی بر اساس کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. در این طرح‌ها گل‌‌های شاه عباسی به همراه بندهای ختائی و گاه تلفیق آنها با اسلیمی‌، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارایه می‌دهند.
طرح‌های این گروه:
لچک ترنج شاه‌عباسی
افشان شاه عباسی
شاه عباسی درختی
شاه عباسی شیخ صفی
شاه عباسی جانوری و… .

در اين طرح بندها و نگاره‌های فرش پيوستگی و ارتباط كاملی با یک دیگر دارند. به نحوی كه به نظر می رسد؛ نقاش از هنگام شروع طرح تا پايان آن قلم را از كاغذ برنداشته، و يك ارتباط مداوم بين قسمت‌های مختلف نقش به وجود آورده. به عبارت ساده‌تر همان گونه كه از نام نقوش اين گروه پيداست؛ تمامی گل‌ها و بندهای موجود در طرح، در متن فرش پراكنده شده‌اند. طرح‌های افشان اصولاً به گونه‌ای طراحی می‌شوند كه، هيچ يك از گل و برگ‌ها قرينه‌ای ندارد.
طرح‌های این گروه:
افشان دسته گلی
افشان حيوان دار
افشان ترنج دار
افشان ختايی
افشان اسلیمی
اسلیمی شاه عباسی و… .

پایه اصلی این طرح را شاخه‌های دورانی در میان برگ‌ها تشکیل می‌دهد. این شاخه‌ها تجرید یافته طرح درخت می‌باشند. اسلیمی انواع زیادی دارد، و معمولاً در بیشتر قالب‌ها این طرح تکرار می‌گردد. معروف‌ترین اسلیمی‌ها، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش منشعب گردیده، و به صورت فکین اژدها نشان داده می‌شود. و روی ساقه شاخه‌ها جوانه‌هایی در نقاط مختلف تزئین شده است. بیشتر این جوانه‌ها را اسلیم می‌نامند.
در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است.
طرح‌های این گروه:
اسلیمی
اسلیمی بندی
اسلیمی شکسته
اسلیمی دهان اژدر
اسلیمی لچک ترنج
اسلیمی ترنج دار
اسلیمی ماری و… .

طرح بته‌ جقه‌ای تجرید یافته درخت سرو است. بته‌های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است، در این‌گونه طرح‌ها با اندازه و اشکال مختلف به چشم می‌خورد.
طرح‌های این گروه:
بته جقه
بته شاخ گوزن
بته سرابندی
بته خرقه‌ای
بته قلمکار اصفهان
هشت گل
بته کردستانی یا هشت بته
بته لچک ترنج
بته سنندج
ته بازوبندی
بته بادامی و… .

در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگ‌ها تشکیل می‌دهند. ولی در طرح‌های درختی سعی شده است، تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد.
طرح‌های این گروه:
درختی جانوری یا حیوان‌دار
درختی سبزی کار یا آب‌نما
درختی ترنج دار
درختی سروی
درختی گلدانی و… .

طرح‌های فرش‌ ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط، در ردیف طرح‌های ایلی و خاص مردم کوچ نشین است. که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شود.
طرح‌های این گروه:
ترکمنی قاب یمونی
ترکمنی شانه‌ای
ترکمنی غزال گز
ترکمنی آخال
ترکمنی چهار قاب
ترکمنی خورجینی
ترکمنی قاشقی و… .

اغلب طرح‌های این گروه شباهت زیادی به طرح‌های فرش مناطق مرزی ایران، کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد. و به همین دلیل آنها را اقتباسی می‌نامند.
طرح‌های این گروه:
قفقازی
گوبلنی و… .

این طرح ترکیبی است از طرح های اصیل ایرانی با گلهای طبیعی به ویژه گل رز با رنگ‌های بسیار روشن خوصوصا رنگ‌های سرخ می‌باشد.
طرح‌های این گروه:
گل فرنگ بیجار
گل فرنگ دسته گلی
گل فرنگ گل و بلبل
لچک و ترنج گل فرنگ
افشان گل فرنگ و… .

منظور از استعمال واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می‌پیوندند، آنرا بند بندی یا واگره می‌نامند.
طرح‌های این گروه:
بندی اسلیمی
بندی پیچک
بندی شکسته
بندی کتیبه‌ای
بندی مستوفی
بندی قالب خشتی یا لوزی
بندی ترنج دار
بندی قابقابی
بندی بختیاری
بندی سروی
بندی دسته گل و… .

پایه اصلی این گروه از طرح‌ها نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه است. به نحوی که در قسمت‌های مختلف طرح یک سوار کار با وسیله‌ای همانند تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است.
طرح‌های این گروه:
شکارگاه درختی
شکارگاه ترنج دار
شکارگاه لچک ترنج
شکارگاه سراسری و… .

زمینه فرش در این طرح‌ها به قسمت‌ها یا قاب‌های مختلفی تقسیم گشته، که به طور منظم در کنار هم قرار دارند. داخل هر قاب با گل و برگ‌های مختلفی تزیین شده است.
طرح‌های این گروه:
قاب اسلیمی
قاب قرآنی
ستونی و… .

در طرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه‌های مختلف به چشم می‌خورد. گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می‌پوشاند.
طرح‌های این گروه:
گلدانی ختائی
گلدانی دوطرفه
گلدانی محرابی
گلدانی سراسری
گلدانی تکراری
گلدانی لچک ترنج و… .

طرح ماهی درهم از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین طرح‌های فرش ایران است. این طرح اغلب به صورت یک واگیره می‌باشد، و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار می‌کند. خوشبختانه زيبايی اين طرح، طراحان فرش را بر آن داشته است، که يک طرح منظم و مدون را با حفظ ويژگيهای قديمی آن پياده نمايند. طرح‌های این گروه:
ماهی هراتی
ماهی فراهان
ماهی زنبوری
ماهی کردستان
زیره ماهی و… .

پایه اصلی در این گروه الهام گرفته از محراب مساجد است. در این طرح‌ها معمولاً محراب را با تزئیناتی از قبیل قندیل، ستون، سر ستون، گلدان و حتی درختچه‌های کوچک می‌پوشانند. گاه دو طرف محراب را با ستون‌های بزرگی، که سقف محراب بر روی آن قرار دارد، را نشان می‌دهند.
طرح‌های این گروه:
محرابی قندیلی
محرابی گلدانی
محرابی درختی و… .

در اين طرح كل متن فرش از جهت طولی به چند رديف موازی تقسيم می گردد. درون اين رديف‌ها با نگاره‌هايی همچون بته جقه، انواع اسليمی، ختايی و گل و برگهای ديگر تزيين می‌گردد. به عبارت ديگر متن فرش به صورت راه راه می‌باشد. این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی مشهور است.
طرح‌های این گروه:
قلمدانی سراسری
گل ریز با زمینه یک رنگ
بته با زمینه الوان و… .

در کلیه نقوش این گروه از انواع اشکال هندسی و خطوط زاویه‌دار استفاده می‌شود. در این طرح خطوط بطور دورانی و یا قوسی شکل حرکت نمی‌‌کنند.
طرح‌های این گروه:
هندسی بندی قابی
هندسی ترنجدار
هندسی محرمات
هندسی لچک ترنج
هندسی کف ساده
هندسی خطائی
هندسی جوشقانی و… .

به مرور زمان علاوه بر طرح های اصیل ایرانی طرح‌های دیگری هم از ترکیب و تلفیق دو یا چند طرح بوجود آمده است. و دهها و بلكه صدها نوع از آن را می توان در ميان مناطق مختلف ايران مشاهده كرد.
طرح‌های این گروه:
شاخه پیچ ترنجدار
سلسله‌ای ترنج دار
تلفیقی لچک ترنج
گلدانی بند اسلیمی
تلفیقی بندی دسته گل
تلفیقی ترنجی دسته گل و… .